Bu içerik, Habibe Çalışkan tarafından hazırlanmıştır.
Bu içerik, misafir yazar tarafından hazırlanmıştır. Siz de Tarih-i Kadim’de kendi içeriğinizi paylaşmak istiyorsanız tıklayın. |
1181-1206 yılları arasında Artukluların himayesinde Diyarbakır Sarayı’nda çalışan mühendis Cezeri, Anadolu coğrafyasında robotik ve sibernetik bilimini başlatıp bu alanlarda eserler vermiştir. Su saatleri, kandil saatleri, ziyafetlerde kullanılan kaplar, sürahiler ve müzik aletleri yapan Cezeri, otomatlarını Kitabü’l Hiyel ismini verdiği eserinde toplamıştır. Robotik eserlerinden beş tanesinin çalışma sistemine beraber bakalım…
1. Abdest almak isteyenlere su döken çocuk otomatı
Sağ elinde tepesinde kuş bulunan ibrik, sol elinde havlu, ayna ve tarak bulunan otomatın tasviridir. İbrikten su akar ve su aktığı sürece kuş öter. Suyun akması kesildiğinde çocuk sol elindeki tarağı ve havluyu vermek için su kolunu uzatır.
2. Sultanı, saray halkını ve misafirleri eğlendirmek için tasarlanmış müzikli kayık
Saray avlusunda bulunan havuz içerisinde yüzdürülen kayık biçiminde otomattır. Kayık üzerinde on figür bulunmaktadır; en sağda köşk biçiminde tasvir edilen alanda oturan kişi, sultan figürdür. Kayığın mekanizması kurulması ile yarım saat havuz içerisinde müzisyenlerin elinde dönemin çalgı aletleri ile sesler çıkartarak hareket ederler.
3. İçecek ikram eden çocuk otomatı
Sağ elinde kadeh sol elinde ise balık formda kap tutan otomatın tasviridir. Bir saatin sekizde birine eşit süre geçtikten sonra balığın başı eğilir ve ağzından kadehe içecek akmaktadır. Kadeh dolduğunda, balığın başı tekrar yükselir, kadeh tutan el biraz aşağı inmektedir.
4. Bardak su saati
Saat bir kaide üzerine oturtulmuş bardak şeklindedir. Tepesinde balkon biçiminde düz bir kapağı vardır. Kapağın üzerinde, her 15 bölümü bir saati gösteren 217 ½ dereceye bölünmüş bir halka bulunur. Kapağın üzerindeki platformda, kalem tutan bir kâtip yer alır. Kalemin ucu saatleri göstermek üzere halkadaki bölümler üzerinde hareket eder. Kalemin gösterdiği bölümlerden saat öğrenilebilir.
5. Davulcu su saati
Üst katta sol köşede tek başına bulunan figür hareket eder, ilk burcun hizasına gelince şahin öne eğilerek gagasından vazo içindeki çanın üzerine bir top bırakır ve çalgıcılar müzik aletlerini çalmaya başlarlar. Bu olay her saat sonunda tekrarlanır. Gece ise diskler birer birer kararır. Bir disk bütünüyle karardığı zaman gecenin bir saatinin geçmiş olduğu anlaşılır.
Cezeri’nin robotik alanında tasarımlarını açıklamalarla anlattığı eserinin tam adı “El-Cami’ Beyne’l-İlm Ve’l Amel En-Nafi’ Fi Es-Sınaâti’l-Hiyel” dir. 14’ü Arapça, 2’si Farsça, 1 de Osmanlı Türkçesi ile yazılmış 17 tane el yazması nüshası bulunmaktadır. Biri dağınık olmak üzere beş tanesi Topkapı Sarayı Müzesi Yazma Eser Kütüphanesi’nde kayıtlıdır; diğerleri ise çeşitli dünya kütüphanelerinde muhafaza edilmektedir. Eserlerin tüm müellifi kendi değildir; çeşitli yüzyıllarda farklı kişiler tarafından kaleme alınıp, farklı dillere çevirileri yapılmıştır.
Kaynakça
Ökten, S. (1993). Cezerî, İsmâil b. Rezzâz. TDV. İslam Ansiklopedisi, (7):505-506, İstanbul.
Tekeli, S., Dosay M., Unat Y. (2002). Cezeri, el-Câmi beyne’l-İlm ve’l-Amel en-Nâfi Fî Es- Sınaâti’l-Hiyel. Türk Tarih Kurumu. Ankara
Yanıtla