Bu yazı Emine Asuhan Aksakal tarafından hazırlanmıştır.
Lokomotif, vagon vb. demir tekerlekli taşıtların üzerinde hareket ettiği, paralel iki ray döşenerek yapılan yol türü, tren yolu… Demir yolunun sözlük anlamı bu kadar basit iken; tarihteki rolü bildiğimiz üzere olağanüstü bunun yanı sıra demir yolunun üzerinde ilerleyen trenlerin, durak noktası olan istasyonlar ise; sanat, sosyolojik ve gelişmişlik açısından oldukça önemli yere sahiptir.
İngiltere’nin başkenti Londra, günümüzde birçok konuda olduğu gibi demir yolunda da ileri de bir konumdadır.
Şehre gelen turistlerin Londra için söyledikleri sözlerden birisi “Bu şehrin altında bir şehir daha var.” idir. Bahsedilen alttaki şehir elbette ki meşhur ‘underground’. Londra gerçekten bu sözü layığıyla taşıyor ve yansıtıyor.
Kentlerin kimliğini, kimliklerinin gündelik hayatlara yansımasını hiç kuşkusuz farklı yollardan takip edebiliriz ama en önemlisi, gündelik hayatlarını geçirdikleri mekanların mimarileri ve süslemeleri bu kimliklerin bütün açıklığını gözler önüne serilmesine sebep olmaktadır. Londra, tarih sahnesinde çeşitli dönemlerden geçmiştir. Elbette ki bu kırılma noktaları ilk olarak politika onu takiben ise toplumsal ve mimari değişimlerle olmuştur.
Mimarinin gündelik mekanlardaki yansıması ise insanların her gün bir fiil bulundukları tren istasyonlarından geçmektedir. Londra’da demir yolunun gelişmesiyle istasyon mimarisi de gelişmiştir. Politik ve toplumsal anlamdaki kırılmalar Londra’daki mimari yapıların üzerinde oldukça etkilidir. Ayrıca tren istasyonlarının ulusal ve uluslararası olması dolayısıyla gösterişli süsleme ve mimarinin yanı sıra istasyon isimlerine de önem verilmiştir.
18 Haziran 1815’de Belçika’nın Waterloo kasabası yakınlarında gerçekleşen Napolyon Savaşları’nı sona erdiren İngiltere ile Prusya ittifakının Fransızlara karşı üstünlüğe sahip olduğu Waterloo Muharebesi’ne ithafen İngilizler şehrin tam merkezindeki istasyonun adına Waterloo demişlerdir. Waterloo İstasyonu, 11 Temmuz 1848 yılında ilk önce ‘background’ için yapılmıştır. Ana binanın inşaatı I. Dünya Savaşı sırasında da devam etmiştir. Sonrasında tren, ‘underground’ ve ‘overground’ için yeni binalar inşa edilmiştir.
Waterloo İstasyonu, I. Dünya Savaşı sırasında askerlerin sevkıyatında, İngiliz Deniz Kuvvetleri (British Expetidionary Force) denizcilerinin Southampton’a ulaşmalarında önemli bir istasyon olmuştur.
Bunun yanı sıra ambulans trenlere ve deniz aşırı posta trenlerine de ev sahipliği yapmıştır. Bundan dolayı James Robb Scott tarafından inşa edilen istasyonun ana girişi Zafer Kemeri (The Victory Arch) İngiltere’nin I. Dünya Savaşı’ndaki yerini temsilen yapılmıştır.
İstasyon porland taşından, imparatorluk barok tarzıyla inşa edilmiştir. İstasyonun en akılda kalan yeri ise hiç kuşkusuz Zafer Kemeri olarak adlandırılan ana kapısıdır. Bu giriş kapısı üzerinde taş işçiliği ile yapılmış kapının üzerinde yer alan heykel I. Dünya Savaşı’nda hayatını kaybeden 150 LSWR çalışanlarına ithafen yapılmıştır. Tam ortada yer alan saatin etrafındaki güneş motifi ise “Üzerine Güneş Batmayan Ülke; Britanya” sözüne bir göndermedir.
İstasyon binalarının, mimari organizasyonları incelendiğinde amaca hizmet doğrultusunda bekleme salonları, gişeler vb. bulunmaktadır.
İstasyonlar bulundukları yerlerden isim aldıkları gibi bulundukları bölgelere de isim vermişlerdir. Kimi zaman zaferle ayrıldıkları bir muharebenin, kimi zaman İngiltere halkı için ciddi devrimler yapan kral ya da kraliçelerinin adlarını, kimi zaman istasyonun bulunduğu parkın, caddenin, manastırın, kilisenin, anıtın, meydanın, azizin adlarını vermişlerdir.
İngiltere Victoria İstasyonu; kraliyet ailesinin önemli karakterlerinden Kraliçe Victoria’nın adını taşıyan, mimari açıdan Kraliçe Victoria’ya da yakışır bir binaya sahiptir. Londra’nın merkezinde yer alan istasyon bugün önemli bir alışveriş durağı niteliğini de taşımaktadır.
1860 yılında açıldıktan sonra, ilk önceleri buharlı lokomotiflere hizmet verirken günümüzde bir çok hizmete ev sahipliği yapmaktadır.
Bu görkemli istasyon binasını yapmak için kraliyet ailesi 14 dönümlük bir arazi alarak iki mimar görevlendirmiştir. 1870’lerde istasyon uluslararası tatil seyahatleri için en önemli çağlarından birisini yaşamıştır. Brighton ve kıtaya hareket eden trenler buradan yola çıkmıştır. İstasyona; 1930’larda Brighton Belle, Fransa ve Belçika’ya yapılacak gece ‘tekne tren’ hizmetleri gibi hizmetler için görev verilmiştir. Ayrıca II. Dünya Savaşı’ndan hemen önce güney demiryolu Victoria İstasyonu’ndan Southampton’daki yeni ticari havaalanına bağlantılı yine yeni bir ‘uçan bot’ hizmeti de kısa bir süre denenmiştir.
İstasyonun uluslararası yolculuklarla bağlantısının gün geçtikçe gelişmesine sebep olan olay 1958 yılında Gatwick Havalimanı’nın açılmasıyla Victoria’dan hareket eden ilk raylı hava terminalinin yolcularının havalimanına ulaşmadan Victoria İstasyonu’nda ‘check-in’ yapabilme fırsatını da sunmuştur. Günümüzde ‘Gatwick Express’ adı verilen bu servisi ilk 1984 yılında tanıtılmaya başlamıştır. Victoria İstasyonu, porland taşından inşa edilmiş ve toplamda 3 binadan oluşmaktadır. Londra’daki diğer istasyonlar gibi Victoria İstasyon binasının da yer altı metrosuna bağlantısı bulunmaktadır.
Sherlock Holmes hayranlarının hemen hatırlayacağı istasyon durağı; Baker Street…
İstasyon bina olarak oldukça karışık bir mimariye sahiptir. Alt tarafta ‘underground’ istasyonu üst tarafta ‘Metropolitan’ hatları dolayısıyla karışık bir binaya sahiptir. Baker Street, istasyon binası olarak gösterişli olmasa da yerin altındaki duvar süslemeleriyle, kabartmalı logolar ve Sir Arthur Conan Doyle’nin meşhur Britanyalı hayali dedektif kahramanı Sherlock Holmes’un temsili motifleri bulunmaktadır. 1863 yılında açılan istasyon 1990 yılına kadar birçok yeni ekleri kendi bünyesine almıştır.
Charing Cross Demiryolu’nun kurulmasının izni 1859 yılında Parlamento tarafından verilmiştir. Charing Cross İstasyonu’nun yapılacağı yerde XVII. Yüzyıldan o tarihe kadar faaliyet gösteren ‘Hungerfourd Market’ bulunmaktaydı. Istasyonun yapılması için marketin yıkılması gerekiyordu. Uzun süren görüşmelerin ardından Sir John Hawkshaw tarafından 6 perondan oluşan kemerli döşeme tavanıyla tasarlanmıştır ve 1862 yılında çalışmalar market yıkıldıktan sonra başlatılmıştır. İstasyonun cephesini ise Edward Middleton Barry tarafından tasarlanan Charing Cross Otel’i tamamlamıştır. Otel, Fransız Rönesans Mimari üslubuyla tasarlanmıştır. Ayrıca umumi odaları ana istasyon meydanına bakmaktadır. Yapıldıktan hemen sonra Londra’nın en şık ve tercih edilen otellerinden biri olmasının sebebi ise hiç kuşkusuz altında Charing Cross İstasyonu’nu barındırması olmuştur.
Charing Cross İstasyonu’nun “underground” kısmında Londra Ulusal Galeri’de (The National Gallery) bulunan bazı resimlerin kopyası duvarlara yapılmıştır.
Ayrıca bu motiflerin seçimi de oldukça sancılı geçmiştir. Baş mimar ve istasyon görevlisi arasındaki mektuplaşmalardan motif seçimi için toplantı talepleri veyahut sağlanan malzemeler konusundaki hayal kırıklıkları gibi konularda Londra Transport Müzesi’nde oldukça fazla belge bulunmaktadır.
Charing Cross İstasyonu’na yapılan Londra Ulusal Galeri Koleksiyonuna ait resimler, motifler günümüzde de aynı yerinde muhafaza edilmektedir. Ayrıca bunların yanı sıra istasyonla “underground” bağlantısındaki tünellerde de geçişti resimler bulunmaktadır. Bugün turistlerin önemli uğrak noktalarından olan Charing Cross İstasyon resimleri geçmişte Prens Charles tarafından da gezilmiştir.
“London Bridge” İstasyonu 1836 yılında Londra ve Greenwich Demiryollarıyla birlikte açılmıştır. Orijinal istasyon binası çok büyük değil, bir rezervasyon salonu, şirket ofislerinin bulunduğu bir bina ve iki tane üstü kapalı perondan oluşmaktadır. “London Bridge” İstasyonu bir çok kez restorasyon görmüş ama en büyüğü yaşadığımız yüzyılda olmuştur. Zira istasyonun tam yanına dünyanın 87. en yüksek binası The Shard yapılmış ve bu sebeple istasyon yeniden düzenlenmiştir. Günümüzde içinde alışveriş mağazaları bulunduran London Bridge İstasyonu geçmişte bir çok antlaşmanın konusu olmuştur. İstasyon, Londra’nın ortasından geçen Thames Nehri üzerindeki Londra Köprüsü’nün yakınında bulunduğu için köprünün tren trafiğinin düzenlenmesi konusunda belgelerde oldukça ismi geçen bir istasyondur. Ayrıca adını da bu köprüden almaktadır.
Büyük Kuzey Demiryolu’nun (The Great Northern Railway) 1850 yılında Londra’ya ulaşmış ve King Cross İstasyonu’nun inşa edilmesine sebep olmuştur.
İstasyonun yapılacağı alan 10 dönüm ve Londra Çiçek Hastalığı Tedavi Hastanesi’nin yerine tam dört yol ağzına yapılmıştır. Bahsedilen dört yol ağzı ise; Euston Yolu, York Yolu, Pentonville Yolu, Gray Yolu’dur.
İstasyon, 1852 yılında yolculara açılmış ve Lewis Cubitt tarafından basit ve işlevsel olarak tasarlanmıştır. Ayrıca King Cross İstasyonu, İngiltere’nin en büyük istasyonudur. Büyük Kuzey Demiryolu, İngiltere’nin kuzeyinden başkente kömür ve taze meyvelerde taşınmıştır. Bu tarz gündelik gereksinimlerin sonucunda istasyonun önüne çok sayıda küçük kulübeler ve büfeler açılmıştır. Fakat bölgede artan yolcu ve mal trafiğine engel olması gerekçesiyle 1970’lerin başında bu kulübeler yıkılmıştır.
İstasyon binasının girişinde iki büyük kemerli pencere bulunmaktadır. Ayrıca bu iki büyük pencerenin tam ortasında İtalyan tipi bir saat kulesi bulunmaktadır.
İşlevselliğe önem verilen King Cross İstasyonu’nda bekleme odaları, bilet büroları, şirket merkezleri ve Büyük Kuzey Demiryolu yönetim binası bulunmaktadır. İstasyonun tren trafiği oldukça yoğundur. Ana hat üzerinde iki yolcu peronu bulunmaktadır. Bunlardan birisi doğu tarafına birisi batı tarafına giden yolcular için yapılmıştır. Ayrıca, İngiliz yazar J.K. Rowling’in meşhur karakteri Harry Potter’ın Hogwarts Ekspresi de King Cross İstasyonu 9 ¾ numaralı perondan kalkmaktadır.
Günümüzde istasyonun alt geçitle bağlı olduğu ‘underground’ istasyonunun adı ise, King Cross & St. Pancras olarak geçmektedir. Bunun sebebi ise istasyonun tam yanında Londra’nın meşhur oteli St. Pancras’ın olmasıdır.
Euston İstasyonu, yapılacağı yer konusunda büyük tartışmalara sebep olan bir istasyondur.
Nitekim ilk başlarda Euston Meydanı’nda yapılması istenmiş, sonradan arazinin sahibiyle yaşanılan sıkıntılar sonucunda Chalk Çiftliği’nin olduğu araziye yapılması planmış ise de bugünde bulunduğu yere, yani ilk düşünülen yer olan Euston Meydanına yapılmıştır.
İstasyonda; 1840’lı yılların başında kuzeydoğudan gelen trenlerin durak noktası olması dolayısıyla genişletilme çalışmaları yapılmıştır. 1870’lere gelindiğinde yolcu ve parsel trafiği bir kez daha istasyonun kapasitesini açması dolayısıyla istasyona iki yeni peron eklenmiştir. Ayrıca servis yolları ve yeni bir ek giriş oluşturulmuştur. 1890’larda ise istasyon yeniden büyütülmüş bu sefer dört yeni peron eklemiştir. Böylelikle Euston İstasyonu’nun peron sayısı on beşe yükselmiştir. Bunlardan on dört tanesi yolculara bir tanesi ise parsellere hizmet etmeye başlamıştır. 1930’lu yıllara gelindiğinde istasyonu yeniden genişletme planları yapılsa da 1890’dan sonra Euston İstasyonu’na genişletilme çalışması yapılmamıştır.
II. Dünya Savaşı sırasında İngiliz Demiryolu kurulmasıyla istasyonu yenileme fikirleri ortaya çıkmıştır. Bunun yanı sıra buharlı lokomotiflerin kullanılmasıyla Euston İstasyonu mevcut olan önemini daha da arttırmıştır çünkü Londra ile Kuzeybatı İngiltere arasındaki hattın büyük bir parçası olmuş ve yeniden inşa edilmiştir. İstasyon yeniden inşa edilirken elbette ki yeni modern demiryolu çağını yansıtan bir bina olarak tasarlanmıştır. Yeni yapılan istasyon binasına ise on sekiz peron inşa edildi bunların on beş tanesi yolcu için üç tanesi de parseller için kullanılmıştır. Eski istasyon binasından kalan tek unsurlar ise Carlo Marochetti’nin Robert Stephenson heykeli olmuştur.
XIX. yüzyılın gidişatını büyük ölçüde etkileyen İngiltere, bilindiği üzere Sanayi Devrimi’nde de öncü rolü üstlenmiştir.
Bununla beraber Avrupa’da modern demiryollarının, 1830’larda İngiltere’de Liverpool- Mancherster Demiryolu’nun açılmasıyla demiryolunun gelişmesini ülkede takip etmeye başlıyoruz. Londra’da istasyonlarının yapılması da tabii ki aynı tarihlere rastlamaktadır.
Yaptığımız araştırmalar sonucunda tren istasyonları İngiltere’nin en seçkin ve sevilen bina türlerinden birisidir. II. Dünya Savaşı’nın sonrasında yolculuk tercihinin uçaklara kaymasıyla demiryolu seyahatinde azalmaların olması elbette istasyon binalarını etkilemiş, güzellikleri gözden kaçırılmıştır. Fakat içinde bulunduğumuz dönemde ulaştırma ekonomisinin gerçekleri göz önünde bulundurularak ve demiryoluna hevesli gönüllülerin araştırmalarıyla demiryoluna yeniden bir ilgi oluşması, demiryolları ile tarihi demiryolu istasyonları üzerinde adeta Rönesans etkisi yaratmıştır.
Londra Demiryolu İstasyonları, demiryolu çağının başlangıcından 1960’lı yıllarındaki yıkımına kadar ve bu yüzyılda yeniden doğuşuna kadar mimari gelişim açısından her zaman çağına ve ihtiyaçlara karşılık vermiştir.
Yararlanılan Kaynaklar
Londra Transport Müzesi Arşivi
Christopher, Jack; King Cross Station Through Time, Paperback, Londra, 2012.
___________; London’s Historic Railway Stations Through Time, Paperback, Londra, 2015.
Parissien, Steven; The English Railway Station, Hardcover, 2014.
Simmons, Jack; Biddle, Gordon, The Oxford Companion to British Railway History: From 1603 to the 1990s, Paperback, Londra, 1999.
http://www.victorianweb.org
https://historicengland.org.uk
https://heritagecalling.com
www.networkrailmediacentre.co.uk
https://www.reddit.com/