Ortaçağ Tarihi Kaynakları (II): Mikhael Attaleiates

Bu içerik, Abdurrahman Onur Çalışır tarafından hazırlanmıştır.

Mikhael Attaleiates’in 1025 civarında doğduğu tahmin ediliyor. İsmindeki Attaleiates ibaresine bakılarak da doğum yerinin Antalya veya çevresi olduğu düşünülüyor.

Mikhael ilk eğitimini memleketinde aldıktan sonra ileri düzeyde eğitim almak için başkent İstanbul’a gelmiştir. 1060’lara kadar burada hukuk eğitimini tamamlamış, hukuk bürokrasisinde bir makam elde etmiş ve ilk eşinin ölmesinin üzerine ikinci evliliğini yapmıştır.

İmparator X. Konstantinos Dukas (h. 1059-67) döneminde başkent mahkemesinin bir üyesi olarak Senato’ya da girmiştir.

Konstantinos’un ölümünün ardından isyan eden general Romanos Diogenes’i yargılayıp ölüme mahkum eden mahkemenin bir üyesi olsa da Romanos imparator olduktan sonra (h. 1067-71) onun yakın çevresinde yer almayı başarmıştır. “Ordu yargıcı” olarak İmparator Romanos’un toplamda 4 yılı kapsayan, Anadolu’daki Türk ilerleyişine karşı giriştiği 3 doğu seferine bizzat orduyla birlikte katılmıştır.

Romanos Diogenes’in ölümünün ardından Mikhael, mevcut bağları sonucunda yeni imparatorluk mahkemesinde bir mevki elde etmeyi başarmış ve İmparator VII. Mikhael Dukas’a (h. 1071-78) Ponema Nomikon adlı eserini ithaf etmesi ve hizmetlerine devam etmesi beraberinde kariyerinin yükselerek sürmesini getirmiştir. VII. Mikhael’i deviren İmparator III. Nikephoros Botaniates (h. 1078-81) devrinde de ordu yargıcı olarak görevinin başında yer almaya devam etmiştir. Botaniates’in kendisine patrikios, magistros, proedros ve beste unvanlarını vermesinden anlaşıldığı kadarıyla imparatorla arasının iyi olduğu anlaşılıyor.

Ayrıca Diataxis adlı eserinden Mikhael Attaleiates’in İstanbul’da ve Rhaidestos’ta(Tekirdağ) mülklerinin olduğu ve iyi bir gelir elde ettiğini anlıyoruz. Ölüm tarihi net olmamakla birlikte 1080 yılı civarında öldüğü tahmin edilmektedir.

Mikhael Attaleiates’in Tarih’i

Mikhael Attaleiates’in Historia’sı 1034 yılı olaylarıyla başlar ve 1080 yılına kadar gerçekleşen gelişmeleri anlatır. Anlatısı; İmparator Nikephoros Botaniates’in, I. Aleksios Komnenos tarafından devrilmesinden önce sona erer. Kronolojiye sadık kalmakla birlikte çok sık tarih vermez, bazı dini günlere atıf yapar. Sürekli olarak, bazı hadiseleri ileride gerçekleşecek kötü hadiselerin habercisi olarak görür. İmparator Nikephoros Botaniates’a adanan eser, adı geçen imparatora bir methiyeyle başlar ve onu diğer imparatorlardan daha parlak bir mevkiye yerleştirir. Mikhael’in eserinde Bizans’ın dış hadiselerinin yanında iç meselelere dair de bilgiler bulunur. Eserin ele aldığı dönem, Bizans’ın sınırlarını savunmakta zorlandığı ve komutanların sık sık imparatorluk tahtı için ayaklandığı bir devirdir.

Mikhael Attaleiates’in eserinin ön plana çıkan özelliklerinden birisi de Anadolu’daki Türk akınlarının aşamalarını nispeten sağlıklı bir şekilde takip edebilme imkanı sağlamasıdır. Mikhael, Selçuklu Türklerinden ilk olarak “Neftalit Hunları” (Ουννοι Νεφθαλιται), yani Ak Hunlar olarak bahseder. Ancak bu adlandırmanın klasik Bizans tarih yazımından kaynaklandığı anlaşılıyor zira daha ileride bu sefer onlardan “Türkler” (Τουρκων) olarak da bahsedecektir. Ayrıca Sultan Tuğrul’dan bahsettiği zaman da ona “Sultan” (σουλτανος) denildiğini belirtiyor.

Selçuklu Türklerinin gerçekleştirdiği akınların başarılarında Bizans ordusunun içerisinde bulunduğu zor koşulların da büyük bir etken teşkil ettiğini Attaleiates’in eserinden açıkça görebilmekteyiz. Ayrıca kendisinin Malazgirt Savaşı’na ordu yargıcı olarak katılmış olması da bu savaş hakkında verdiği bilgilerin ayrıntılarına yansımıştır. Mikhael bize uzun bir anlatı sunar.

Malazgirt Savaşı’na Kadar Eserin İçeriği

Kötü politikalardan ötürü Sicilya’nın elden çıkması, İmparator IV. Mikhael’in ayaklanan Bulgarları mağlup etmesi ve kısa süre sonra ölümü. Önceki imparatorun yeğeni Mikhael’in İmparatoriçe Zoe’nin de onayıyla imparator olması ve Mikhael’in akrabalarını sürgün ederek veya hadım ederek çevresinden uzaklaştırması. V. Mikhael’in tahta çıkış şenlikleri ve Zoe’nin Büyük Ada’ya sürgüne gönderilmesi. Zoe’nin sürgüne gönderildiğini duyan halkın ayaklanması, Theodora ile Zoe’nin müşterek imparatoriçe ilan edilerek V.Mikhael’in gözlerine mil çekilip bir manastıra gönderilmesi.

Zoe’nin Konstantinos Monomakhos ile evlenerek onu imparator yapması. İtalya valisi Georgios Maniakes’in isyanı ve Selanik civarında yapılan savaşta İmparator Konstantinos’un birliklerince öldürülmesi. Rusların deniz yoluyla İstanbul’u kuşatmaları (Temmuz 1043) ancak püskürtülmeleri. İmparator Konstantinos Monomakhos’un hukuk okulu açması. Leontas Tornikios’un isyan ederek orduyla Edirne’den İstanbul’a gelmesi ancak isyanın bastırılması (Aralık 1047). Peçenekler’in Tuna’yı geçip Bizans topraklarına yaptıkları akınlar.

Selçukluların, Bizans’a bağlı Vaspurakan (Van) bölgesine akınları. Mikhael ayrıca bu olayın akabinde Selçukluların her yıl akın yaptıklarını, önlerinde kimsenin duramadığını ve oku çok iyi kullandıklarını belirtiyor. Ayrıca İmparator Konstantinos Monomakhos’un sınırdaki askerlerin topraklarını elinden almasının zararlarına değinerek bunun Selçuklu akınlarının durdurulamamasının bir nedeni olarak sunar. Bu ilk akınların ardından iki devlet arasında barışçıl diplomatik ilişkilerin kurulduğundan ancak akınların durmadığını belirtir. Sonrasında Sultan Tuğrul’un başarısız Malazgirt kuşatması anlatılır. İmparator Konstantinos Monomakhos’un ölümü, iyi işleri, getirttiği fil ve zürafa.

Mikhael, Konstantinos Monomakhos devrinde vergi yükünün artmasından, vakıfların bile araştırılmasından, vakıflara sebep yokken yapılan bağışların iptal edilmesinden olumsuz olarak bahseder.

Theodora’nın imparatoriçe olması, devlet işlerini Leon denilen bir adama bırakması, Leon’ın işleri iyi idare etmesi ve 1 yıl 8 ay iktidarda kalan Theodora’nın ölmesi.

VI. Mikhael Bringas’ın imparator olarak seçilmesi. Mikhael Attaleiates’e göre liyakat bu zamanda terkedilmiştir. Isaakios Komnenos’un isyan ederek İznik yakınlarında VI. Mikhael’in gönderdiği orduyu mağlup etmesi, VI. Mikhael’in tahttan çekilerek keşiş olması ve Isaakios’un imparator olması (Eylül 1057).

Isaakios’un harcamaları kısması, manastırların da dahil olmak üzere bazı mülklere el koyması. İmparator Isaakios’un İstanbul Patriği’ni sürgüne göndermesi, ona suçlar isnat etmesi, patriğin sürgünde ölmesi ve yeni patriğin seçilmesi (Şub. 1059). İmparatorun Bizans’a saldıran Macarları ve Peçenekleri savaşmadan sefere çıkarak itaat altına alması. İmparatorun rahatsızlanarak manastıra çekilmesi ve yerine arkadaşı Konstantinos Dukas’ı imparatorluk makamına getirmesi (Kasım 1059).

İmparator X. Konstantinos Dukas’ın adil olmaya çabalaması. İmparatora İstanbul’da Ermiş Georgios’u anma gününde karşı başarısız devirme girişimi ve girişime katılanların cezalandırılması. İmparator’un orduyu ihmal etmesi, bazı idari ve adli işlerin kötüye gitmesi.

Ordunun ihmal edilmesinden ötürü Selçukluların Gürcistan’ı ve Doğu Anadolu’yu ele geçirmeleri ve Selçukluların Ani’yi almaları (18 Ağ. 1064).

Peçenekler’in Bizans arazisine saldırmaları ancak kısa sürede durdurulmaları. Uzların Tuna’yı geçerek Bizanslıları mağlup edip Arnavutluk’tan Teselya’ya kadar yağmalamaları ve Tuna’yı geri geçmeleri. Bazı Uzların ve Peçeneklerin Bizans uyruğu olması. 23 Eylül 1063’te büyük bir deprem olması ve 2 yıl boyunca depremlerin aralıklarla sürmesi. İmparator X. Konstantinos Dukas’ın hastalanarak ölmesi (Mayıs 1067). Konstantinos’un ardından eşi Eudokia’nın evlenmeme yemini etmesi ve iktidarı çocukları adına ele geçirmesi

Selçuklular’ın Kayseri-Çukurova bölgesine kadar yaptığı akınlar. Attaleiates bu noktada Bizans ordusunun başkentten yeterli miktarda para alamadığı için Selçuklular ile mücadele edemediğini vurguluyor. Antakya’ya Selçuklu Türklerinin hücumları.

Romanos Diogenes’in hapisten çıkartılarak ordu komutanı yapılması ve Eudokia ile evlenerek imparator olması (Ocak 1068). Romanos Diogenes’in Birinci Doğu Seferi (Ocak 1068-1069). İmparator İkinci Doğu Seferi’ne çıkacağı zaman Frenk ücretli asker komutanı Robert Crepin’in isyanı, Crepin’in İmparator’a yeniden bağlanması, ancak imparatorun kısa süre sonra onu kovması. İmparatorun İkinci Doğu Seferi. Manuel Komnenos’un başkomutan yapılması ve Anadolu’ya sefere çıkması. Sultan Alp Arslan’a isyan eden Emir Erbasan’ın Sivas civarında Manuel’i esir alması,  Manuel’in Erbasan’ı Bizans’a sığınmaya ikna etmesi ve Erbasan’ın imparatorla görüşerek Bizans hizmetine girmesi.

Malazgirt Savaşı’na Dair Bilgiler

İmparator Romanos Diogenes’in 1071 seferine çıkması, yolda gerçekleşen bazı olayların kötüye işaret sayılması, Bizans ordusunun Sivas’a kadar olan yolculuğu ve ücretli askerlerin disiplinsiz hareketleri, imparatorun bir orduyu Ahlat üzerine gönderirken kendisi Malazgirt’e yöneliyor (Attaleiates gönderilen ordudaki askerlerin güçlü ve tecrübeli; imparatorun yanında kalanların ise acemi olduklarını belirtiyor), Sultan Alp Arslan’ın harekatından Bizans ordusunun habersiz oluşu.

İmparatorun Malazgirt’i anlaşmayla alması, Bizans askerleriyle Selçuklu Türkleri arasında Türklerin galip geldiği bazı çatışmalar, Bizans ordusunun Selçuklu saldırıları nedeniyle bir geceyi uykusuz geçirmesi, Tanes adlı bir komutanın emrindeki Peçenek birliğinin Selçuklulara katılması, İmparatorun Ahlat üzerine gönderdiği ordu saldırıları duyunca imparatorun ordusuna geri katılmak yerine Bizans arazisine yöneliyor, Attaleiates imparatorun emriyle Peçeneklere bağlılık yemini ettirmesi, Sultan Alp Arslan ile müzakereler sürerken Diogenes’in savaş borularını çaldırması, Bizans ordusu ilerlerken Türkler geri çekiliyor, akşama kadar süren bir kovalama sonunda imparator akşam olunca ordugahtan uzaklaştıkları için geri çekilme emri veriyor, bu durumu imparatorun yenildiğine yoran Andronikos Dukas askerlerle beraber kaçıyor, kargaşa sürerken Selçuklu ordusu taarruza geçiyor ve Bizans ordusu mağlup edilirken imparator esir alınıyor.

Sultan Alp Arslan’ın imparatora iyi davranması, barış anlaşması yapıp yanına birlik vererek Romanos’u serbest bırakması, İstanbul’da çocuk yaştaki VII. Mikhael Dukas’ın amcası Ioannes Dukas’ın müdahalesiyle tahta geçirilmesi, İstanbul’dan yollanan Andronikos Dukas’ın Romanos’un keşiş hayatını seçmesi karşılığında anlaşma yapması, Romanos’un Kütahya’da kör edilmesi, Marmara civarında ölmesi ve Kınalıada’ya gömülmesi.

Eserin Son Bölümleri

İmparator VII. Mikhael Dukas’ın hadım Nikephoros’u idareye getirmesi. Türklerin Anadolu’daki akınlarına karşı imparatorun Isaakios Komnenos komutasında bir birlik göndermesi, Isaakios’un Kayseri civarında Süleymanşah ve kardeşi Mansur’a yenilerek esir düşmesi. Akınların sürmesi ve Isaakios’un yüklü bir meblağ ile esaretten kurtarılması.

İmparatorun amcası Ioannes Dukas komutasında Anadolu’ya bir birlik yollaması, bu ordunun Sakarya Nehri yakınlarında Bizans’a isyan eden Frank komutanı Roussel de Bailleul tarafından mağlup edilmesi ve Ioannes’in esir alınması, Roussel’in İstanbul üzerine yürümesi ve Üsküdar’da kamp kurması, İmparator’un Türklerden yardım istemesi,, Roussel’in İzmit’e çekilerek esir Ioannes Dukas’ı imparator ilan etmesi, Sapanca Gölü civarında yapılan savaşta Roussel ile Ioannes’in Türkler’e esir düşmesi, Roussel’i eşinin fidye ödeyerek kurtarması, İmparatorun Ioannes’i fidye ile kurtarması ve Ioannes’in keşiş olmayı seçmesi. Roussel’in Şebinkarahisar’a yerleşmesi, İmparatorun Aleksios Komnenos’u Roussel’i yakalamakla görevlendirmesi, Amasya civarına gelen Aleksios’un Türklerle anlaşarak Roussel’i fidye karşılığında Türkler’den teslim alması.

Türklerin akınlarının Kadıköy’e ve Üsküdar’a kadar uzanması, bu sırada hadım Nikephoros’un kötü yönetiminin artması. Silistre’ye karışıklıklar üzerine görevlendirilen Nestoras’ın Bizans’ın aleyhine dönmesi, Nestoras’ın Peçeneklerle başarısız İstanbul kuşatması. Ordudaki bazı askerlerin şikayetlerini bildirmek üzere İstanbul’a gelmeleri. İstanbul’da Anadolu’dan gelen mülteciler yüzünden kıtlık çıkması, kötü yönetimin sürmesi.

Nikephoros Botaniates’in imparator olmak için isyan edip Kütahya’dan İstanbul’a doğru yola koyulması.

Nikephoros Botaniates’in soyunun övülmesi ve atalarının başarılarının anlatılması. İmparatorun Kutalmışoğlu Süleymanşah’tan Botaniates’i durdurması için yardım istemesi ve Süleymanşah’ın gönderdiği atlıların Botaniates’in yanındaki Emir Erbasan tarafından ikna edilip Botaniates’e katılmaları.

Nikephoros Bryennios’un da imparator olmak üzere İstanbul’a yürümesi, Nikephoros Bryennios’un kardeşi Ioannes’in İstanbul’u kuşatmada başarısız olarak geri çekilmesi, İmparator VII. Mikhael’in Aleksios Komnenos ile Roussel’i Ioannes Bryennios’un üzerine göndermesi, Büyükçekmece yakınlarındaki çatışma sonrasında Ioannes’in geri çekilmesi.

Halkın Nikephoros Botaniates’i imparatorluk makamına getirmek istemesi (Ocak 1078), Patrikliğin de Botaniates’i destekleme kararı alması, Nikephoros Bryennios Edirne’de iken Peçeneklerin Edirne’yi kuşatmaları ve haraç karşılığında geri çekilmeleri. Başkentte beklediği zemin oluşan Botaniates’in İstanbul’a doğru Işıklı’dan (Denizli-Çivril) yola koyulması, (o sıralarda Bizans’ta olan) İznik’te Süleymanşah ve Mansur ile buluşarak onlarında desteğini alması, Botaniates İznik’te kalırken Türklerin de içlerinde bulunduğu askerleri Anadolu yakasına hakim oluyorlar, İstanbul’da Botaniates’e karşı birlik sağlandıktan sonra VII. Mikhael devriliyor, İznik’ten İstanbul’a gelen Nikephoros Botaniates tahta oturuyor (Nisan 1078).

İhsanlar dağıtan İmparator III. Nikephoros Botaniates Türklere de armağanlar veriyor.

Botaniates’in iyi işleri. İmparatorun Türklerin de yer aldığı orduya Aleksios Komnenos’u başkumandan tayin etmesi, Nikephoros Bryennios’un Silivri yakınlarında mağlup edilerek ele geçirilmesi ve Bryennios’un kör edilmesi. İmparator’un kendisine suikast düzenleyen muhafızları öldürtmeyip öğütler vererek sürgüne göndermesi. İmparatora baş kaldıran Draç Valisi Basilakes’in Vardar Nehri yakınlarında komutan Aleksios Komnenos tarafından mağlup edilerek kör edilmesi.

Kumanlardan da destek alan Peçeneklerin Edirne’ye bir yağma seferi düzenlemeleri. İmparator Botaniates’e Bulgarların bağlılıklarını bildirmeleri. İmparator Botaniates’in sabık imparator VII. Mikhael’i Efes metropolitliğine ataması, eski imparatoriçe Eudoukia’ya iyi davranması. İmparatorun Anadolu üzerine gitmek üzere bir ordu hazırlatması, bu ordunun başına getirdiği Konstantinos Dukas’ın başarısız isyan girişiminde bulunması ve yakalanması, bu esnada Türkler’in fetihlerinin hızlanması. İmparatorun bazı hukuk düzenlemeleri. Botaniates’in insancıl, dindar, hoşgörülü yönleri.

Yararlanılan Eserler

ATTALEIATES, Michael, The History, çev. Anthony Kaldellis ve Dimitris Krallis, Harvard University Press, Massachusetts, 2012.

ATTALEİATES, Mikhael, Tarih, çev. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2010.

KAZHDAN, Alexander, “Attaleiates, Michael”, The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. Alexander P. Kazhdan, Cilt 1, Oxford University Press, New York, s. 229.

KRALLIS, Dimitris, Serving Byzantium’s Emperors: The Courtly Life and Career of Michael Attaleiates, Palgrave Macmillian, Cham, 2019.