Kültürün en önemli unsuru olan dil, aynı zamanda bir toplumun millet olmasını sağlayan yapı taşıdır. Bu sebeple toplumun, millet olmasının yanı sıra diğer milletler karşısında varlığını sürdürmesi de dil sayesinde gerçekleşir. Bu yüzden Orhun Yazıtları, Türk tarihi için önemli bir belgedir.
Bir milletin ortak duygu ve düşüncelerini ifade etmek için kullandığı atasözleri ve deyimler ek olarak o milletin dünyaya hangi perspektiften baktığını da ortaya koyar. Bu yüzden atasözleri ve deyimler millî kimliğin en önemli unsurlarından biridir. Bengü taşlara harf harf kazınan bu ifadeler sayesinde Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar geniş bir coğrafyada süregelen Türk devlet, siyaset ve toplum anlayışının izlerini sürmek mümkün. Bunun yanında dönemin Türk toplumunun hayata bakış açısı, ortak düşünceleri gibi birçok unsuru hakkında da bilgi sahibi olabiliyoruz.
Orta Asya bozkırlarındaki hayat tecrübelerini bengü taşlara kazıyan Göktürkler sayesinde Türk dilinin gelişimini ve bir ucu Göktürkçeden başlayıp diğer ucu günümüz Türkçesine kadar uzanan dil köprüsünü adım adım keşfetmek mümkün. Üstelik konar-göçer bir yaşam sürmelerine rağmen… Bu sebeple Türk medeniyetinin bu kadim yazıtları incelendiğinde günümüzde olduğu gibi o dönemde de atasözleri ve deyimler sayesinde sanatlı ifadeler kullanılarak “aynı anlamın farklı şekillerde ifade edildiği’’ görülmekte.
Bu içeriğimizde, Orhun Yazıtlarında geçen 10 deyimi sizin için derledik. İyi okumalar.
1 – Adı sanı yok olmak.
Atı küsi yok bol. Adı sanı yok olmak.
2 – Kızıl kanını akıtmak kara terini dökmek, çok emek vermek.
Kızıl kanın töküt-, kara terin yüğürt. Kızıl kanını akıtmak kara terini dökmek, emek vererek çok çalışmak.
3 – Başlıya baş eğdirmek, dizliye diz çöktürmek.
Başlığığ yeküntür-, tizliğiğ sökür. Başlıya (mağrur olana) baş eğdirmek, dizliye (güçlü olana) diz çöktürmek.
4 – Karnı aç, sırtı çıplak olmak.
İçre aşsız taşra tonsuz. İçi aşsız, dışı giysisiz (karnı aç, sırtı çıplak) olmak.
5 – Gören gözleri görmez gibi eren aklı ermez gibi olmak.
Körür közi körmez teğ, bilir biliği bilmez teğ bol. Gören gözleri görmez eren aklı ermez gibi olmak. (Düşünemez ve iş göremez duruma gelmek.)
6 – Gözü kaşı mahvolmak.
Közi kaşı yablak bol. Gözü kaşı mahvolmak. (Aşırı yastan perişan duruma gelmek, saçı başı yolunmak.)
7 – İl tutmak, töre düzenlemek.
İlin törüsin tuta birmiş. İl tutmak, töre düzenlemek, Türk halkının devletini ve yasalarını yönetivermiş ve düzenleyivermişler.
8 – Devlet sahibi olmak.
İl tutsıkıngın. Devlet sahibi olmak.
9 – Gece gündüz demeden çalışmak.
Tün udıma-, küntüz olurma. Geceleri uyumamak, gündüzleri oturmamak. (Gece gündüz demeden çalışmak.)
10 – Ölesiye çalışıp kazanmak.
Ölü yitü kazgan. Öle yite, ölesiye çalışıp kazanmak.
Kaynak
GİRGİN Yüksel, ‘’Orhun Yazıtları’nda Geçen Atasözleri ve Deyimlerin Verdiği Mesajların Dil ve Kültür Birlikteliği Açısından Değerlendirilmesi’’, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, sayı: 25, sayfa: 308-322. (2021)
ÖZCAN, Mehmet Fatih, ‘’Orhun Yazıtlarındaki Atasözü ve Deyimlerin Günümüzdeki Karşılıklarına Yönelik İnceleme’’, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, sayı: 16, sayfa: 98-105. (2019)