Bu yazı Emine Asuhan Aksakal tarafından hazırlanmıştır.
Noel Pazarları, Avrupa’da geçmişten beri Noel alışverişlerinin ilk durağı olmuştur. Noel’e verilen önem pazarlara da verilmiştir. Bu anlamda şehrin merkezine insanların alışveriş yapması ve sıra dışı vakitler geçirmesi için Noel arifesinde pazarlar kurulmuştur. Tarihteki ilk Noel pazarını belirlemek zordur çünkü “dünyanın en eski” unvanını sahiplenen birçok Avrupa şehri bulunmaktadır. Fakat, Almanya Striezel’deki pazarın ilk defa 1434 yılında kurulduğu bilinmektedir. Ardından bu pazarlar Almanların yoğun yaşadığı bölgelerde, bugün ise bütün Avrupa’da kurulmaktadır. Pazarların şehir merkezinde kurulma sebebi geçmişte insanların kolaylıkla ulaşmaları iken günümüzde yerlerini muhafaza etmelerinin sebebi ise turist çekmek ve gelenekleri devam ettirmek olmuştur.
Avrupa’daki Noel pazarlarının kurulma şekline bakıldığında keresteden yapılmış kulübelerin içinde küçük küçük Noel süsü satılan tezgahlar, alışverişe gelenlerin keyifli vakit geçirmeleri için kurulan publar ve butik restoranlar bulunmaktadır. Bu restoranlar da bölgenin meşhur yemekleri yapılmaktadır. Ayrıca geçmişte bu pazarlara çevredeki köylüler gelip geleneksel lezzetlerini sunmuşlardır. Noel arifesi boyunca açık kalan Noel pazarlarında oyuncaklar, cam süsler, sıcak şekerli badem konileri meşhur buharlı kupalarla satılmaktadır. İnsanlar bu pazarlarda müzik eşliğinde kimi zaman dans ederek eğlenmektedirler.
Noel Kültürünü devam ettirmek adına pazarlara verilen isim…
Noel kültürünü tanıtmak ve geleneğinin yeni nesillere aktarılmasında bu pazarlar bir araç olarak kullanılmaktadır. Almanya’da bu pazarlara genellikle “Christkindls” adı verilmektedir. Bu ismin verilmesinin sebeplerinden birisi “Christkind” ve “Christhild” masallarından kaynaklanmaktadır. Ayrıca bununla bağlantılı olarak; Noel ağacında bulundurulan sarı saçlarının üzerinde taç, melek kanatlı ve beyaz altın renkli bornozlu heykelcikler Hz. İsa’nın çocuk halini tasvir etmektedir. Ayrıca çocuklar Noel ağacını bile Mesih İsa’nın getirdiğine inanırlar ve onu merak edip bulmaya çalışırlarsa kendilerine hediye getirmeyeceğini düşünürler. Bu gelenek doğrultusunda Noel pazarlarına “Christkindls Pazarı” denmektedir. Diğer sebebe göre; Martin Luther’in reformuyla çocukların Noel hediyelerini Mesih Çocuk’tan almasıyla özellikle Almanya’nın güneyinde birçok Noel pazarına “Christkindls Pazarı” denmiştir.
Noel Kültürünün Ticarileştirilmesi
Yaşadığımız çağ dolayısıyla ülkelerin sınırlarının bulunmadığı insanların hafta sonu tatillerini imkanları doğrultusunda istedikleri ülkede geçirmelerinden kaynaklı bazı gelenekler tamamen ticari boyut kazanmış ve bu anlamda tüccarlar tarafından suistimallerde karşılaşmıştır. Bahsedilen tüccar suistimallerinden Avrupa’nın Noel pazarları da nasibini almıştır. Tarihte sadece amaca hizmet ederken günümüzde bölgelere ait magnetlerin ve süslerin satılması oldukça alışılmış bir hal almıştır. Çoğunlukla turist çekmeye odaklanmıştır. 2004 yılı Abd Nüfus Bürosu Raporu’na göre; Germen kökenine ait insanların yaşadıkları bölgelerdeki nüfuslarına bakıldığında yaşadıkları bölgelerde çoğunlukta olmalarına rağmen Noel pazarlarında Germen sanat ve kültürel sunumlarının son zamanlarda azaldığı fark edilmiştir. Bunun üzerine bir Germen şirketi buna el atmış ve kültürel geleneği canlandırmak, Noel’in aşırı ticarileştirilmesini engellemek adına aile ve arkadaşlık ilişkilerinin pekişmesi için Noel pazarlarının bazılarında partiler düzenlemiştir.
Noel Pazarı Hazırlıkları
Noel pazarları kuruldukları bölgelere göre farklılıklar göstermektedir. Kurulduğu bölge şehrin en işlek yerlerinden birisiyse yaklaşık 200-250 stant açılır ve içerisinde seyyar lunapark bulundurur. Kurulduğu yer biraz daha küçük bir bölge ise 100 kadar stant açılır. Günümüzde bu Noel pazarlar yaklaşık olarak 3 milyon turist çekmektedirler. Noel pazarları şehrin meydanına yeniden kurulurken bazen mevcut bulunan pazarların konseptlerini Noel yapmasıyla Noel pazarları ikiye ayrılmış olur.
Meydanlarda yeniden kurulan Noel pazarları; belirlen meydanda satıcıların kiraladıkları yerlerde tezgahlarını hazırlamalarıyla başlamaktadır. Bunun yanı sıra pazarın giriş kapıları ile pazarın tam ortasına süslü Noel ağaçları yerleştirilir ve bütün pazarın üstü Noel ışıklarıyla süslenir. Pazarda tezgahların iç kısımlarında ve Noel süslerinde genellikle kırmızı rengi kullanılmasıyla pazarda kırmızı renk hakimdir.
Avrupa’da her toplumun kendine özgü Noel pazarı geleneği vardır.
Almanya Noel pazarı geleneğini yaklaşık XVI. yüzyıldan beri devam ettirmektedir. Bugün de en çok turist çeken Noel pazarlarının başında gelmektedir. İlk orijinal anlamda Noel pazarının -kesin olmamakla beraber- Almanya’daki Striezel Noel pazarı olabileceği düşünülmektedir. Dünya’daki en eski değilse bile Almanya’daki en eski Noel pazardır. Bu anlamda Almanya aslında Noel pazarlarının konseptine yön veren ülkedir.
Striezel Noel pazarının adı ise Almanca kek anlamına gelen Strizel’den gelmektedir. Geçmişten beri Dresen’de kurulmaktadır. Pazara özgü olan durum; XVIII. yüzyıldan beri yapılan, Saksonya Elektörlüğü’nün kralı II. August’un mührünün kopyalarının Noel süsü olarak yapılmasıdır. Bu mühür kralın işareti, kralın saltanatı döneminde kazılmış maden tünelinden çıkarılan özel bir maddeden yapılmıştır. Bunu hala Noel pazarlarında el işçileri tarafından yapılarak satılmakta, aynı zamanda pazarda üretilen ürünlerin üzerine basılmaktadır. Ayrıca adı geçen mühür bölgedeki madencilik tarihi bakımından da sembolik önem taşımaktadır.
Almanya’da Noel pazarlarının nasıl olması gerektiği konusunda kuzey-güney ve doğu-batı tartışmaları vardır. Güney ve batıdaki Almanlar pazarların daha geleneksel olması gerektiğini düşünürken doğudakiler daha ticarete yönelik bir tavır takınmaktadır. Bu görüş; Noel pazarlarının kuruluşundan, içerisinde satılan süslere kadar etki etmektedir.
Almanya’nın güneybatısındaki üniversite şehri Augsburg’daki Noel pazarı ise Almanya’nın en eski Noel pazarlarından birisidir. Kent Romalılar tarafından kurulmuş ve Bavyera bölgesinde bulunmaktadır. Bugün “Christkindlmarkt” olarak bilinen pazar 1949’dan beri bu ismi taşımaktadır. İlk kurulduğu yıllarda “Lebzeltermarkt” olarak biliniyordu. Bu isim pazarın içinde yapılıp satılan “lebkuchen” adlı zencefilli kurabiyeden gelmektedir. Ayrıca pazarın hemen yanında yer alan belediye binasının pazara bakan cephesini 24 tane melek “advent” takvimi oluşturuyor. Bu melek gösterisi 1977 yılından beri yapılmaktadır. Gelenek, Augsburg eski turizm müdürü Fritz Kleiber tarafından başlatılmıştır.
Kasabalarda da Noel pazarı geleneği vardır
Bautzen, Almanya’nın küçük Ortaçağ kentidir. Doğu Saksonya bölgesinde Spree nehri üzerinde Çek Cumhuriyeti sınırında ve Polonya’ya yakın konumdadır. Almanya’nın en eski Noel pazarı unvanı Bautzen Noel pazarına ait olduğuyla ilgili iddialar vardır. Fakat 1384’den beri kurulan Aralık et pazarının Noel arifesinde konsept değiştirerek Noel pazarı halini aldığı için orijinal Noel pazarı olarak kabul edilmez. Yani gerçek bir Noel pazarı olduğu şüphelidir. Doğu Alman siyasi hapishanesi ve II. Dünya Savaşı’nın kanlı cephelerinden birisi olarak anılan Bautzen, Noel pazarı bu kötü ününün önüne geçememiştir.
Nuremberg’in eski kent meydanında kurulan yaklaşık Noel pazarı içerisinde yiyecek, içecek, Noel süslerinin yanı sıra el yapımı oyuncaklar ve hediyelik eşyaları da bulundurmaktadır. 180’den fazla dekore edilmiş standa sahiptir. 1545 yılında Protestan reformcu Martin Luther’in, Katolik Aziz Nicholas yerine çocuklara Noel hediyesini getiren melek benzeri “Mesih Çocuk” (Christkind) geleneğini sunmasıyla bu pazarın açılış geleneği değişmiştir. Bir dönem hizmet etmek üzere; Nürnbergli 16-19 yaşlarında genç bir kız melek tasvirine bürünerek her sene Nuremberg Noel pazarının açılışını yapmaktadır. Aralık 2013’de bu açılışı yapan melek kostümlü kız Noel pazarının açılışını İngilizce olarak yapmıştır.
Orta Avrupa’da Noel pazarlarının en yeni ve modern örneklerini sergileyen ülke Avusturya’dır.
Pazar geleneği vardır fakat Noel pazarlarının en yaşlısı 50 yaşındadır. Aynı tarihlerde kurulan kış pazarları ad değiştirerek Noel pazarı halini almıştır. Bundan dolayı yeni olarak kabul edilir. Başkent Viyana’da bugün bir çok Noel pazarı kurulmaktadır.
Viyana’nın en büyük Noel pazarı belediye binasının yanında kurulan pazardır. Bugün çeşit çeşit lokum, Noel süsleri ve Avusturya’nın el sanatlarının yapıldığı tezgahların yanı sıra “Viyana’nın Sihirbazlığı” adında yapılan gösterisiyle turistlerin beğenilerini toplamaktadır. Bu pazar 1975 yılından beri Noel arifesinde kurulan diğer pazarlar gibi Noel’den sonra kapanmaktadır. Sadece pazarın ortasındaki Noel ağacı 6 Ocak tarihine kadar durmaktadır.
1683 yılındaki II. Viyana Seferi sırasında Türk tabyası olarak kullanılan arazi bugün “Türkenschanzpark” adıyla yeşil alan haline getirilmiştir. 1991 yılında Viyana XVIII. Bölge Belediyesi, Türkiye Vakıflar Bankası ve Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı katkılarıyla parka Yunus Emre’nin sözlerinin yer aldığı bir Osmanlı Klasik Mimarisi tarzında Yunus Emre Çeşmesi yapılmıştır. İşte bu parkın içinde bu çeşmenin yanında Noel öncesi küçük bir Noel pazarı kurulmaktadır. Pazar Viyana’nın biraz dışında kalsa da Viyana Noel pazarlarında bulabileceğiniz bütün yöresel el işleri bulunuyor. Bunun yanı sıra Faslıların yaptığı altın takıların satıldığı bir kuyumcu tezgahı da mevcuttur.
Avrupa’nın batısındaki adanın Noel pazarları geleneği diğerlerinden çok farklı değildir.
İngiltere’nin başkenti Londra’nın batısındaki Leicester Meydanı’nın da bir küçük park bulunur bu parkın tam ortasında William Shakespeare adına bir çeşme çeşmenin üzerinde de Shakespeare’ın bir heykeli bulunmaktadır. Parkın dört kapısı bulunmaktadır. Bu kapıların girişinde Charlie Chaplin, William Hogarth, Isaac Newton ve John Hunter’in büstleri bulunmaktadır. Ayrıca Leicestr Meydanı Londra’nın sinemalar merkezidir. Trafiğe kapalı olan meydanın tam ortasında bulunan heykellerin bulunduğu bu parkta 1920 yılından beri Noel arifesinde Noel pazarı kurulmaktadır. Küçük tahta kulübelerin içerisinde çeşitli el işlerinin yanı sıra Noel süsleri, bugünse turistlik objeler satılmaktadır. Ayrıca Londra’nın çeşitli kültürden insanların bir arada yaşaması dolayısıyla pazardaki restoranlarda Fransız, Meksika, İtalyan, Hint ve Türk yemekleri yapılmaktadır.
Londra’da çok fazla çeşite sahip olan bazı ürünlerin özel pazarları mevcuttur. Bunlardan bazıları peynir, et, yemek, antika, et vb. ürünlerdir. Bunlar yılın her günü hizmet verirken Noel arifesinde konseptlerini Noel üzerine yaptıklarından bazen Noel pazarlarından sayılabilmektedir. Bu pazarlardan Londra’nın en güvenilir ve özel lezzetteki et ihtiyacını karşılan Smithfield yaklaşık 1000 yıldır Londra’nın et ve hayvancılık pazarıdır. Smithfield her yıl Noel arifesinde vitrinini Noel konseptine getirerek insanların keyifli alışveriş yapmasını sağlamaktadır. Tezgahları genellikle titizlikle dekore edilen pazarın Swift adındaki dükkan 1928 yılında vitrinini domuz etlerinin asılı olduğu, domuz yağı ve hayvansal ürünlerle yaptıkları Noel ağacıyla süslemiştir.
Avrupa’nın bir çok yerinde Noel arifesinde kurulan bu pazarlar Hristiyan kültürüne ve ticarete hizmet etmesinin yanı sıra gelenekleri devam ettirmiştir. Noel alışverişinin yapılması, esnafın kalkınması, köylülerin yılın yorgunluğunu dans ederek geçirmesi adına kurulmuştur. Yerli halk için Noel pazarları şenlikli bir buluşma yeri ve el yapımı süslerin görücüye çıkarılması için güzel bir alan olmuştur.
Ortaçağ’dan beri şehrin merkezinde ana kilisenin etrafında kurulan bu pazarda çocukların eğlenmesi için geçmişten beri gösteriler yapılmaktadır. Aynı zamanda her pazarda Noel gününden bir gün önce ilahiler söylenmektedir. Ama bu özellik pazarların günümüzde daha çok turistlere yönelik olması ve esnafın karışık milletlerden olması dolayısıyla terk edilmeye başlanmıştır.
Yararlanılan Kaynaklar:
Brush D. Fobes, Christmas: A Candid History, University of Colifornia Press,2016
Earl W. Count, 4000 years of Christmas: A Gift from the Ages, Ulysses Press,1997
Miller, David, ed. Unwrapping Christmas, Oxford Clarendon Press, 1993
Penne L. Restad, Christmas in America: A History, Oxford Unıversity Press, 1995
https://historicengland.org.uk
http://www.christmascity.org