Panteizm (Tümtanrıcılık-Kamutanrıcılık) Yunanca “pan” ve “theos” köklerinden türetilen bir sözcüktür. “Pan” her şey, bütün; “theos” Tanrı anlamına gelmektedir, panteizm ise “bütün şeylerin Tanrı’yla alakalı olduğu” anlayışına verilen isimdir. Bu anlayış yoğunlukla Benedict de Spinoza tarafından temsil edilmiştir. Panteizm anlayışında her şey Tanrı’dır. Evren, insan ayrımı olmaksızın Tanrı her şeydir. Panteistlere göre evrende gerçekleşen hareketler de Tanrı’nın hareketlerinden ibarettir.
Vahdet “tek olmak”, vücûd “varlık”, vahdet-i vücûd tamlaması ise “tek varlık” anlamındadır. Yaklaşımın kurucu ismi İbnü’l-Arabi’dir. Vahdet-i vücûd yaklaşımına göre mutlak varlık -Allah- haricindeki varlıklar gerçek değildir, gerçek sanılan varlıklar Allah’ın birer tecellisidir. Çünkü kimse ve hiçbir şey yaratılmamışken yaratılacak olanlar Allah’ın ilmindedir, Allah’la beraberdir. Bu listede birbiriyle karıştırılan, aynı zannedilen panteizm ve vahdet-i vücûd anlayışlarının farkları listelenmiştir:
1- Evrene olan yaklaşım:
Panteizmde Tanrı, evrendir. Vahdet-i vücûd anlayışında ise evren Tanrı’nın tecellileridir, kendisi değil.
2 – İnsana olan yaklaşım:
Panteizmde insan-evren-tanrı birdir, aynıdır. Vahdet-i vücûdda ise sonradan yaratılan varlıkların Allah’la bir ve özdeş olduğu kabul edilmemektedir.
3 – Tanrı’nın bağımsızlığı:
Panteizmde Tanrı, evrenle özdeştir. Vahdet-i vücûd yaklaşımına göre ise Tanrı evrenden hür, bağımsız bir varlıktır.
4 – Yaratım:
Panteizm Tanrı’nın tümlüğüne, varlığına ve ebediliğine inanmakta, yaratıcı bir Tanrı’yı kabul etmemektedir. Vahdet-i vücûdda Tanrı tüm eşya ve evrenin yaratıcısıdır.
5 – Tanrı’nın sınırı:
Panteizmde evren Tanrı’yla bir olduğundan içkindir. Vahdet-i vücûd anlayışına göreyse Tanrı zat olarak aşkındır. Dolayısıyla panteizmde Tanrı evren ile sınırlandırılmışken, vahdet-i vücûd yaklaşımında sınırsızlığa sahiptir.
Kaynakça
- Çavuşoğlu, Halis, “Batı ve İslam Düşüncesi Bağlamında Panteizm Anlayışı”, Al-Farabi – 7. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi 1-2 Mayıs 2020, Bursa.
- Tanrıverdi, Hasan, “Vahdet-i Vücûd – Panteizm Karşılaştırması”, Dini Araştırmalar, Ocak – Haziran 2012, Cilt: 15, Sayı: 40.
- Wikiwand, Muhyiddin İbnü’l-Arabî maddesi.